อาณาจักรมด

สิ่งมีชีวิตเล็กๆ ที่มีระบบสังคมที่ซับซ้อนและละเอียดอ่อน โดยเฉพาะวงจรชีวิตที่มีมดนางพญาเป็นศูนย์กลางควบคุมระบบชีวิตทั้งอาณาจักร โดยมีมดวรรณะต่างๆ ช่วยกันทำหน้าทีภารกิจที่แตกต่างกันเมื่อกลุ่มเด็กๆ ที่สนใจธรรมชาติเป็นทุนเดิม กลับมาสนใจศึกษามดอย่างจริงจัง คงเป็นเพราะกลไกในการสร้างอาณาจักรของมดนั้นน่าติดตามสังเกตการณ์ และเรื่องราวจากมดตัวเล็กๆ นี่เองที่เราได้รับอานิสงค์จากองค์ความรู้ที่เก็บเกี่ยวได้จากการศึกษาวิจัยมดไม่เฉพาะแค่ด้านชีววิทยาเท่านั้น ในการศึกษาพฤติกรรมมดนั้นได้ถูกต่อยอดไปถึงแวดวงปัญญาประดิษฐ์  เมื่อ Ant colony optimization การศึกษาพฤติกรรมการหาอาหารในเส้นทางที่สั้นที่สุดของมดได้ถูกนำไปประยุกต์ใช้แก้ปัญหาการจัดการด้านต่างๆที่ให้ประสิทธิภาพสูงกว่า หากเรากลับไปดูองค์ความรู้ต้นทางพบว่ามดในประเทศไทยที่ค้นพบแล้วมีอยู่ประมาณ 1,000 ชนิดแต่สามารถระบุชนิดได้เพียง 300 ชนิดซึ่งนับว่าน้อยมาก ในขณะที่ทั่วโลกมีมดที่จำแนกชนิดแล้วประมาณ 15,000 ชนิด นี่อาจเป็นส่วนลึกๆที่ผมรู้สึกเป็นสุขขึ้นมาทุกครั้งที่เห็นกลุ่มเด็กๆ สนใจสำรวจศึกษามด

ธรรมชาติบนธรรมชาติ

            ในขณะเดียวกันจุดสำคัญของผมมาอยู่ตรงที่ธรรมชาติการเรียนรู้ของกลุ่มเด็กๆที่รักธรรมชาติซึ่งกำลังเติบโตเป็นวัยรุ่นและกำลังมีพัฒนาการด้านต่างๆ ที่เริ่มเปลี่ยนแปลง รวมถึงวิถีเรียนรู้ธรรมชาติของเขาด้วย  การมีส่วนร่วมในการละเล่นเรียนรู้ของผมกับลูกจะค่อยๆ ถอยห่างมาเป็นแค่ผู้สังเกตุการณ์และเอื้ออำนวยเท่านั้น

            เมื่อดลกับแอมเด็กชายชอบมด   มาบรรจบพบเจอกันในสังคมเครือข่ายเฟสบุค บนหน้าเพจกลุ่มสนใจมดด้วยกัน ด้วยวัยรุ่นราวคราวเดียวกัน  ดลและแอมได้นัดหมายเจอกันเพื่อสำรวจมดกันครั้งแรกที่พิพิธภัณฑ์มด มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์  และครั้งต่อจากนั้นจึงนัดกันเดินทางไปสำรวจมดที่เมืองกาญจนบุรีเป็นประสบการณ์การเดินทางด้วยรถไฟตามลำพังสองคน ผมเองอยากติดตามไปสังเกตการณ์เรื่องราวของเด็กในบางจุด แต่ในหลายๆโอกาศที่เราต้องปล่อยให้เป็นไปตามธรรมชาติ  ผมชวนดลไปเที่ยวที่บ้านของแอม ซึ่ง“แอม”เองมักเปรยให้เราฟังบ่อยๆว่า"แถวๆบ้านผมไม่มีธรรมชาติให้หลงเหลือไว้แม้ตารางนิ้วเดียว" บ้านแอมอยู่ในซอยสลับซับซ้อนแถววงเวียนยี่สิบสอง บนถนนเยาวราช แต่ก็มีห้องไว้เพาะเลี้ยงมดและสัตว์อื่นๆที่แอมสนใจ ต่อจากนั้นดลก็ชวนกันมาสำรวจมดที่ทุ่งรกร้างหลังบ้าน แอมนั้นชอบธรรมชาติมาตั้งแต่เด็กไม่ว่า นก หนอน แมลง  กบ เขียด กิ้งก่า และธรรมชาติทั้งหมด  ด้วยใจรักธรรมชาติเป็นความชอบดั้งเดิม แม้สภาพแวดล้อมที่บ้านไม่เป็นใจมากนัก แอมมักจะดั้นด้นไปถึงพื้นที่ธรรมชาติด้วยตัวเอง เด็กชายทั้งสองจึงมีกิจกรรมสำรวจศึกษามดที่ทุ่งหลังบ้านร่วมกันและพบมดหลากหลายชนิดที่ทุ่งรกร้างแห่งนี้

เมื่อดลบันทึกเกี่ยวกับมด

มดเป็นแมลงที่ผมเคยสนใจมาตั้งแต่เด็ก จนถึงตอนนี้ผมได้กลับมาสนใจอีกครั้ง ซึ่งทำให้ผมได้มีโอกาสศึกษาและเรียนรู้อย่างจริงจังมากขึ้น  ทั้งจากการเลี้ยง ดูพฤติกรรมและการสำรวจในธรรมชาติ มดเป็นแมลงที่อยู่กันเป็นสังคมที่น่าสนใจมากกลุ่มหนึ่ง แมลงกลุ่มนี้มีพฤติกรรมการอยูอาศัยแบบมีสังคมวรรณะโดยมีนางพญาเป็นศูนย์กลางของอาณาจักรทำหน้าที่ออกไข่และสั่งงานให้กับมดงานตัวอื่นๆให้ทำหน้าที่ดูแลตัวอ่อน,หาอาหาร,ขุดสร้างรังก่อนที่จะเป็นรังมดทั้งรัง จากนางพญามดเพียงตัวเดียว เมื่อบินขึ้นไปผสมพันธุ์กับมดตัวผู้สำเร็จก็จะหาพื้นที่เหมาะสมสำหรับวางไข่และทำรังในอนาคต เมื่อนางพญาวางไข่ออกมาจำนวนหนึ่งมันจะเฝ้าดูแลไข่เหล่านั้นจนออกมาเป็นมดงานชุดแรก มดงานเหล่านี้จะคอยหาอาหารและดูแลไข่และตัวอ่อนชุดต่อๆไปจนมดงานเพิ่มจำนวนประชากรในรังให้มากพอ ก็จะเริ่มวางไข่มดนางพญาและมดตัวผู้ออกมาเพื่อขยายพันธุ์และสร้างรังใหม่ นี่เป็นเพียงวงจรการขยายพันธุ์โดยย่อของอาณาจักรมด ซึ่งผมได้มีโอกาสศึกษาและทดลองเลี้ยงมด ทำให้ผมได้เห็นรายละเอียดในพฤติกรรมของมัน ทั้งในการวางไข่ การเลี้ยงดูตัวอ่อนแต่ละตัวที่ต้องใช้ความอ่อนโยนละเอียดอ่อนมาก  จนถึงพฤติกรรมในการล่าเหยื่อที่เต็มไปด้วยความดุร้ายซึ่งถูกรวมกันไว้ในสิ่งมีชีวิตตัวเล็กๆ มันอาจเป็นแค่เรื่องราวเล็กๆในธรรมชาติ  หากเพียงแค่เราลองให้เวลาศึกษาเฝ้าดูมด เราจะพบกับอาณาจักรมดที่ไม่เล็กอย่างที่คิด

การเลี้ยงมดของแอม

ผมเริ่มเลี้ยงมดจากนางพญาตัวเดียวในหลอดทดลอง ใส่สำลีชุบนำ้ไว้ที่ก้นหลอด ใส่นางพญาลงไปและมีสำลีปิดปากหลอดไว้ นำหลอดทดลองไปไว้ในทีมืดๆ ให้รบกวนน้อยที่สุด ไม่นานจะพบไข่มดเล็กๆ และต่อจากนั้นประมาณ 1-2 เดือนจะเริ่มเห็นมดงานเดินไปเดินมาในหลอดจึงค่อยเริ่มให้อาหาร เมื่อมีมดงานเพิ่มขึ้นประมาณ 10 ตัวจึงย้ายลงไปเลี้ยงในกล่องเปิดโดยทาพาราฟินออยล์รอบขอบกล่องกันมดหนี เลี้ยงไปซักพักจนได้จำนวนมด 90-200 ตัวก็ย้ายลงไปเลี้ยงในรังปูน ขนาด 20 x 30cm.ต่อจากนี้มดจะเพิ่มปริมาณมากขึ้นเรื่อยๆจนสามารถขยายรังต่อไปได้อีก ถ้ามีแหล่งอาหารสมบูรณ์นางพญาจะมีอายุได้ถึง 10 ปี มดนางพญาต้องการอาหารประเภทโปรตีนเป็นพิเศษ ส่วนมดงานต้องการอาหารประเภทคาร์โบไฮเดรท  ในระยะแรกนางพญาจะกินไข่หรือหนอนของตัวเอง ..เป็นปกติ  มดงานชุดแรกจะมีขนาดเล็กทำหน้าที่ดูแลไข่และหาอาหารบ้างและเมื่อมีอาหารสมบูรณ์มากขึ้นก็จะมีมดงานขนาดใหญ่ขึ้นนางพญามดแต่ละสายพันธ์เลือกพื้นที่สร้างรังแตกต่างกัน แม่เป้งสร้างรังบนต้นไม้ แมลงมันจะขุดดินสร้างรัง ถ้านางพญาตาย มดทั้งรังก็จะตายหมด เนื่องจากนางพญาจะควบคุมพฤติกรรมของมดทั้งรังโดยการสร้างฟีโรโมนออกมาควบคุมสื่อสารกับมดทุกตัวในการทำหน้าที่ภาระกิจที่แตกต่างกัน

มดวิทยา

มดวิทยา(Myrmecology)จึงเป็นศาสตร์ทีว่าด้วยการศึกษารวบรวมวิจัยองค์ความรู้เกี่ยวกับมด เนื่องจากการศึกษาหรือวิจัยตลอดจนการสำรวจความรู้เกี่ยวกับมดในประเทศไทยไม่ค่อยมีมาในอดีตทำให้เราอาจรู้จักมดน้อยไป ในขณะทีต่างประเทศมีนักมดวิทยาได้บุกเบิกศึกษาชีวิตมดอย่างจริงจังมาตั้งแต่ประมาณปี ค.ศ.1874 และคาดการณ์ว่ายังมีมดอีกมากมายหลายชนิดที่รอการค้นพบและตั้งชื่อ รวมทั้งองค์ความรู้ใหม่ๆที่เราจะเก็บเกี่ยวได้จากอาณาจักรมด   ในขณะที่สังคมเมืองพยายามกำจัดมดออกไปจากวิถีประจำวัน และหลงลืมไปแล้วว่าเรายังต้องอาศัยพึ่งพาใช้บริการจากระบบนิเวศน์ในธรรมชาติโดยที่มีมดเป็นตัวสำคัญอยู่ในระบบ หรือแม้กระทั่งความสะดวกสบายในวิถีสมัยใหม่ที่เราอาศัยอยู่ บางส่วนมาจากการศึกษาวิจัยมด และเมื่อกลุ่มเด็กๆรวมตัวกันสนใจสำรวจศึกษามด แม้มิใช่โครงงานศึกษาโดยตรงหรือคิดหวังได้พึ่งประโยชน์จากมด แต่ก็จะเป็นประสบการณ์ศึกษาที่น่าจะซึมซับ เรียนรู้เข้าใจระบบธรรมชาติที่ละเอียดอ่อนและซับซ้อนได้มากขึ้น

   ﴾͡๏̯͡๏﴿